Ustawa o ochronie sygnalistów wejdzie w życie 25 września 2024 roku. Ma ona na celu wprowadzenie nowych standardów w zakresie zgłaszania naruszeń przepisów prawa w Polsce. Jej celem jest zapewnienie skutecznego i bezpiecznego systemu dla osób, które chcą zgłosić naruszenie bądź nieprawidłowości w swoim miejscu pracy, czyli sygnalistów. Regulacje te implementują do polskiego porządku prawnego dyrektywę (UE) 2019/1937, która powinna być defacto wprowadzona przez kraje członkowskie UE już ponad 2 lata temu.
Kim jest sygnalista?
Sygnalista to osoba zgłaszająca nieprawidłowości w związku z zatrudnieniem, działająca – co ważne – w interesie wspólnym i dobrej wierze, a nie dla własnych korzyści. Taka osoba może być narażona na działania odwetowe takie jak mobbing, pozbawienie awansu czy premii, czemu przeciwdziałać ma właśnie ustawa o ochronie sygnalistów.
Czym może skutkować opóźnienie w implementacji przepisów dyrektywy (UE) 2019/1937?
Opóźnienie w implementacji dyrektywy (UE) 2019/1937 do polskiego porządku prawnego może skutkować możliwością bezpośredniego stosowania jej przepisów, co m.in. oznacza, że organizacje zatrudniające od 50 do 249 osób powinny liczyć się z koniecznością wdrożenia kanałów zgłaszania naruszeń jeszcze przed wejściem w życie polskiej ustawy.
Dodatkowo, różnice w terminach wejścia w życie przepisów dotyczących zgłoszeń wewnętrznych (od 25.09.2024 r.) i zewnętrznych (od 25.12.2024 r.) mogą powodować trudności w zapewnieniu pełnej ochrony sygnalistów. W praktyce, przez ten okres sygnaliści będą mogli składać zgłoszenia głównie wewnętrznie, a możliwość zgłaszania naruszeń na zewnątrz i dokonywania ujawnień publicznych będzie ograniczona.
Implementacja dyrektywy 2019/1937 do polskiego porządku prawnego – co zakłada?
Poniżej przedstawiamy porównanie kluczowych kwestii pozostawionych przez dyrektywę 2019/1937 do decyzji prawodawcy krajowego.
- Zakres ochrony:
- Dyrektywa 2019/1937: Pozwala państwom członkowskim na rozszerzenie ochrony sygnalistów na inne dziedziny prawa, które nie są bezpośrednio objęte zakresem dyrektywy.
- Ustawa o ochronie sygnalistów: Zdecydowano się na rozszerzenie ochrony na obszary takie jak korupcja, interesy finansowe Skarbu Państwa i samorządów, a także na konstytucyjne prawa i wolności obywatelskie w relacjach z organami władzy publicznej. Dodatkowo, polska ustawa dopuszcza zgłaszanie naruszeń wewnętrznych regulacji i standardów etycznych, co wykracza poza minimalne wymagania dyrektywy.
- Anonimowe zgłoszenia:
- Dyrektywa 2019/1937: Daje państwom członkowskim możliwość decydowania, czy przyjmować zgłoszenia anonimowe zarówno w procedurach wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
- Ustawa o ochronie sygnalistów: Ustawodawca nie nałożył obowiązku przyjmowania anonimowych zgłoszeń, pozostawiając tę decyzję poszczególnym organizacjom i instytucjom publicznym. Polskie przepisy przewidują, że organizacje, które zdecydują się na przyjmowanie anonimowych zgłoszeń, muszą jasno określić sposób ich obsługi. W praktyce oznacza to, że procedury zgłaszania mogą różnić się między podmiotami, co może wpływać na dostępność i skuteczność ochrony sygnalistów.
- Procedury dla małych firm:
- Dyrektywa 2019/1937: Daje państwom członkowskim możliwość nałożenia obowiązku ustanowienia procedur zgłaszania naruszeń prawa na firmy prywatne zatrudniające mniej niż 50 pracowników.
- Ustawa o ochronie sygnalistów: Zrezygnowano z nałożenia tego obowiązku na małe firmy. W efekcie, firmy zatrudniające poniżej 50 pracowników nie muszą wprowadzać wewnętrznych procedur zgłaszania naruszeń. Pracownicy tych firm będą mogli zgłaszać naruszenia jedynie zewnętrznie, np. do Rzecznika Praw Obywatelskich lub korzystać z procedur dostępnych u kontrahentów firmy. Brak wewnętrznych procedur może tym samym ograniczać możliwości ochrony sygnalistów w tych firmach.
- Wsparcie dla sygnalistów:
- Dyrektywa 2019/1937: Pozwala państwom członkowskim na wprowadzenie środków wsparcia dla sygnalistów, w tym wsparcia finansowego i psychologicznego w trakcie postępowań sądowych.
- Ustawa o ochronie sygnalistów: Nie wprowadzono mechanizmów wsparcia finansowego ani psychologicznego dla sygnalistów. Zamiast tego, polska ustawa przewiduje możliwość uzyskania przez sygnalistę zaświadczenia od organu publicznego, które potwierdza, że osoba ta podlega ochronie. Takie zaświadczenie może być użyte w obronie przed działaniami odwetowymi, jednak nie gwarantuje ono stałej ochrony, a jego ważność może być podważona, jeśli okaże się, że sygnalista nie spełnia wymaganych warunków.
Podsumowanie
Wieloletnie opóźnienie w implementacji dyrektywy 2019/1937 w Polsce oraz sposób, w jaki ustawa o ochronie sygnalistów reguluje kwestie pozostawione do decyzji państw członkowskich, mogą prowadzić do istotnych problemów praktycznych dla przedsiębiorców.
Kluczowe wyzwania obejmują:
- konieczność decyzji o rozszerzeniu zakresu informacji zgłaszanych przez sygnalistów, w tym na regulacje wewnętrzne;
- rozstrzygnięcie kwestii przyjmowania zgłoszeń anonimowych oraz ustalenie trybu postępowania z takimi zgłoszeniami;
- konieczność aktualizacji wewnętrznych procedur po wejściu w życie przepisów dotyczących zgłoszeń zewnętrznych oraz;
- niejasności związane z różnicą w terminach wejścia w życie poszczególnych przepisów ustawy, które mogą wpływać na możliwość dokonania ujawnienia publicznego przez sygnalistów.
